حسب و نسبحَسَب و نَسَب، دو واژه ناظر به شرافت اخلاقی و تبار انسان میباشد. ۱ - حسب۱.۱ - معنای حسبواژه حَسَب را در اصل به معنای کرامت و شرف پایدار در میان پدران و نیاکان و آنچه انسان از مفاخر آنان میشمارد، دانستهاند. [۱]
خلیل بن احمد، کتابالعین، ذیل «حسب»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
[۲]
ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، ذیل «حسب»، چاپ طاهر احمدزاوی و محمود محمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۵/ ۱۹۶۳ ـ ۱۹۶۵، چاپ افست بیروت.
[۳]
ذیل «حسب»، ابن منظور، لسان العرب.
برخی با استناد به سرودهای، [۴]
محمد بن احمد ازهری، تهذیباللغة، ج۴، ص۳۲۹، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره.
[۵]
ذیل «حسب»، ابن منظور، لسان العرب.
میان حسب و نسب فرق نهاده، نسب را شمار نیاکان (شجرهنامه) و حَسَب را هرگونه کار نیک، چه از سوی خود شخص و چه از سوی نیاکان او، معنا کردهاند. براساس قولی دیگر، حسب و کرم، متعلق به خود شخص است، هرچند او پدرانی واجد بزرگی نداشته باشد؛ یعنی به اخلاق شخص بستگی دارد. [۶]
محمد بن احمد ازهری، تهذیباللغة، ج۴، ص۳۲۹، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره.
براساس حدیثی، [۷]
عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۵، ص۳۸۱ـ۳۸۲، چاپ حبیبالرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حَسَب همان شمار خانواده است. [۸]
محمد بن احمد ازهری، تهذیباللغة، ج۴، ص۳۳۰، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره.
بنابراین، حسب بر سه وجه استعمال شده است: مفاخر آبا و اجدادی، که رأی اکثریت است؛ مفاخر خود شخص، که عقیده ابن سکیت و موافقان اوست؛ و وجه سوم که اعم از دو وجه قبلی است. [۹]
محمد بن محمد زبیدی، تاجالعروس من جواهر القاموس، ذیل «حسب»، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۱.۲ - مصادیق حسببه نظر میرسد اینکه در برخی گزارشها حَسَب مترادف با دین و آیین انسان، [۱۰]
ابن درید، کتابالجمهرةاللغه، ج۱، ص۲۲۱، حیدرآباد، دکن، ۱۳۴۴ـ۱۳۵۱، چاپ افست بیروت.
[۱۲]
ذیل «حسب»، ابن منظور، لسان العرب.
آراستگی و پاکیزگی جامه، [۱۳]
ذیل «حسب»، ابن منظور، لسان العرب.
مکارم اخلاق [۱۴]
ذیل «حسب»، ابن منظور، لسان العرب.
و فروتنی [۱۵]
علی بن ابیطالب (ع)، امام اول، نهجالبلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.
ذکر شده، از باب تعیین مصداق آن است.۱.۳ - اهمیت حسب در میان مردم عربحسب هم در زمان جاهلیت و هم در دوره اسلامی در میان مردم عرب اهمیت داشته، چنانکه پیش از اسلام مسئله حسب در ازدواج نقش داشته است [۱۶]
ابن حبیب، کتابالمُحَبَّر، ج۱، ص۳۱۰، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن، ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
ازاینرو در اشعار عرب بارها به آن اشاره شده است. [۱۷]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۷۳، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۱۸]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۳۸۶، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
پس از اسلام، در جنگ احد نیز شخصی در سپاه پیامبراکرم میجنگید که تنها پروای حسب و نسب قومی خود را داشت. [۲۰]
فضل بن حسن طبرسی، اعلامالوری باعلام الهدی، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۸۳، قم ۱۴۱۷.
ابوبکر نیز در خطبه خلافتش، بر کرامت حسبی خود تأکید کرد. [۲۱]
عمرو بن بحر جاحظ، رسائل الجاحظ: الرسائل السیاسیة، ج۱، ص۲۶۹، چاپ علی ابوملحم، بیروت ۱۹۸۷.
عمر بن خطاب در نامهای به ابوموسی اشعری توصیه کرد که از اشخاص با حسب و نسب در امور قضایی استفاده کند. [۲۲]
محمد بن خلف وکیع، اخبار القضاة، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، بیروت: عالم الکتب.
در نامه حضرت علی علیهالسلام هم به مالک اشتر توصیه شده است که با اشخاص دارای حسب و نسب و خاندانهای صالح و خوشسابقه پیوند برقرار سازد. [۲۳]
علی بن ابیطالب (ع)، امام اول، نهجالبلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.
۱.۴ - حسب از دیدگاه اسلامتعلیمات اسلام، که در قرآن و حدیث متجلی است، در پی اصلاح ذهنیت مردم عرب نسبت به مسئله حسب و نسب برآمد؛ ازاینرو ملاحظه میشود که پیامبراکرم و ائمه، هم از تفاخر به حسب و نسب به معنای جاهلی آن نهی کردند و هم در معنای آن تصرف کردند و مفهومی جدید به آن بخشیدند. مثلا حضرت رسول آفت حسب را فخرفروشی و عُجب دانسته است [۲۴]
کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۳۲۸ـ۳۲۹.
و حضرت علی حُسن خلق را برترین حسب. [۲۵]
علی بن ابیطالب (ع)، امام اول، نهجالبلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.
همچنین حسب به انجام دادن کارهای نیک و به مال و غیر آن تعبیر شده [۲۶]
حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۰۰.
و حسن ادب جانشین حسب خوانده شده است. [۲۷]
محمد بن محمدمفید، الارشاد فی معرفة حججاللّه علیالعباد، ج۱، ص۲۹۸، قم ۱۴۱۳.ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۵۳۱، بیروت: دارصادر.
[۲۸]
ابن بابویه، کتابالخصال، ج۱، ص۲۲۶، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
در فقه شافعی و حنبلی حسب جزئی از کفو بودن مرد و زن در ازدواج است. [۲۹]
احمد بن حسین بیهقی، السننالکبری، ج۷، ص۱۳۲، بیروت: دارالفکر.
[۳۰]
ابن قدامه، المغنی، ج۷، ص۳۷۴ـ۳۷۵، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۳۱]
محمد نجیب مطیعی، التکملة الثانیة، ج۱۶، ص۱۳۵، المجموع: شرحالمُهَذّب، در یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرحالمُهَذّب، ج۱۳ـ۲۰، بیروت: دارالفکر.
۲ - نسب۲.۱ - معنای نسبنَسَب (جمع آن: انساب) به معنای پیوند خویشاوندی، بهویژه پیوند پدری و نیاکان پدری است. [۳۲]
محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل «نسب»، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
[۳۳]
ذیل «نسب»، ابن منظور، لسان العرب.
۲.۲ - نسب در قرآندر قرآن یک بار نسب و یکبار انساب بهکار رفته است. ۲.۳ - ارزش و اهمیت نسب در دوران مختلفارزش و اهمیت نَسَب از دو بُعد دنیوی و اخروی درخور بررسی است. توجه به نسب در زندگی دنیوی در همه ملل جهان از دیرباز مطرح بوده است. سنگنوشتهها، الواح و طومارهای بهجا مانده از دوره باستان، گواه آن است که آدمی از روزگاران کهن به این موضوع توجه داشته است. شواهدی که از کتیبه بیستون، نقوش آرامگاه کوروش و نقش رستم به دست آمده، حاکی از این است که این موضوع در ایران باستان اهمیت بسیار داشته است. [۳۶]
علی بن محمدعمری، المجدی فی انساب الطالبیین، مقدمه احمد مهدویدامغانی، ص ۵۲ـ۵۳، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹.
گفتگوی سران و بزرگان عرب در حضور خسروپرویز و اشعار فراوانی که به منظور تفاخر و مباهات، برای پادشاه ایران میخواندند، [۳۷]
احمد بن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، ج۱، ص۴۰۱ـ۴۰۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
شاهدی است بر اینکه توجه به انساب در میان عرب پیشینهای کهن داشته است. ظاهرآ در همین مجلس، نعمان بن منذر در مکالمه با خسروپرویز، حسب و نسب امت عرب را از موارد تفاخر و مباهات آنان بر دیگر امتها برشمرده است. [۳۸]
ابن نباته، سرحالعیون فی شرح رسالة ابن زیدون، ج۱، ص۳۶۸ـ۳۷۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۴.
داستان گفتگوی ابوبکر با دَغفَل بن حنظله در حضور پیامبر اکرم و علی علیهالسلام ــکه مشتمل بر نوعی مباحثه و مسابقه معرفتِ نَسَب در میان آن دو است و در پایان دغفل پیروز میشودــ در بسیاری از منابع تاریخی و ادبی آمده است. [۳۹]
ابن عبدربّه، العقدالفرید، ج۳، ص۲۸۰ـ۲۸۱، ج ۳، چاپ عبدالمجید ترحینی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۴۰]
محمود بن عمر زمخشری، الفائق فی غریب الحدیث، ج۳، ص۴۲۳، چاپ علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۷۱).
[۴۱]
احمد بن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، ج۱، ص۱۵ـ۱۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
۲.۴ - علم الانساباشتهار کسانی از صحابه و تابعین به «نسّابه»، [۴۲]
ابن ابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ج۱۱، ص۲۵۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
وجود دانشی را به نام علمالانساب در این دورهها تأیید میکند (برای اطلاع تفصیلی از این دانش، زمینهها و اسباب رواج آن در عالم اسلام و تأثیر آن در برخی احکام اسلامی و نیز آگاهی از کتابهایی که در اینباره فراهم آمده است و همچنین اهمیت حفظ نسب سادات بهویژه از نسل پیامبراکرم رجوع کنید به اَنساب، علم).۲.۵ - مبنای کرامتدر فرهنگ دوره جاهلی، واژه کریم به کسی اطلاق میشد که حسب و نسب و تبار والایی داشت و به آن تفاخر میکرد [۴۳]
توشیهیکو ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۶۱ش.
از همینرو آیه «اِنَّ اَکْرَمَکُمْ عِنْدَاللّهِ اَتْقیکُمْ.»، کرامت به استناد حسب و نسب را ناموجّه خوانده و فقط فضیلت تقوا را مبنای کرامت دانسته است.مفسران ذیل آیه «فَاِذا نُفِخَ فِیالصُّورِ فَلا اَنْسابَ بَینَهُمْ یوْمَئذٍ وَ لا یتَساءَلُونَ» آوردهاند که در روز رستاخیز نسب مایه برتری میان مردم نیست، بلکه کردارهای پسندیده مایه برتری خواهد بود [۴۶]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آیه، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضلاللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و احکام مترتب بر نسب و تفاخر و توجه به آن به محض دمیده شدن صور اسرافیل لغو میشود. [۴۷]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آیه، او، مفاتیحالغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
همچنین علی بن ابراهیم قمی [۴۸]
علی بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی، ج۲، ص۷۰، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
این آیه را در رد کسانی دانسته است که به حسب و نسب خود افتخار میکنند و بنابر حدیثی نبوی، بردهای حبشی که فرمانبردار خدا باشد، در پیشگاه خدا برتر از سیدی قریشی است که از فرمان خدا سرپیچی کند.در سرودهای منسوب به علی علیهالسلام نیز حسب و نسب و تبار والا در برابر ادب پسندیده آدمی بیاهمیت و ناچیز شمرده شده است. [۴۹]
دیوان امام علی علیهالسّلام، سرودههای منسوب به آن حضرت، ج۱، ص۷۸، تألیف محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، چاپ و ترجمه ابوالقاسم امامی، (تهران) : اسوه، ۱۳۷۳ش.
۲.۶ - تفسیر ابن خلدون از حسب و نسبابن خلدون از منظری سیاسی و اجتماعی، حسب و نسب را تفسیر کرده است. براساس نوشته وی، [۵۰]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱ مقدمه، ص۱۶۷.
شرف و حسب آدمی از راه خصال و ملکات نیکو پدید میآید و معنای بیت (خاندان) نیز این است که شخص از میان نیاکان خود گروهی مردمان بلندپایه و بزرگوار و نامور را برشمرد. در این صورت است که چون در این خاندان زاده شده و بدان منسوب است، در قبیله خودش او را بزرگ و محترم میدارند. بنابراین، از نظر ابن خلدون حسب درواقع به نسب برمیگردد و ثمره و فایده نسب هم همان عصبیت است. ابن خلدون [۵۱]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۶۷ـ ۱۶۸.
مفهوم حسب و نسب را در میان قبایل پایبند به عصبیت، حقیقی میداند و در مقابل، آن را در میان ساکنان شهرهای بزرگ مجازی میشمرد، چون فاقد خواص عصبیت است. وی [۵۲]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۶۸.
بنیاسرائیل را از جمله خاندانهایی میشمرد که مجازآ برای خود حسب و نسبی قائل شدهاند. بهنظر وی [۵۳]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۷۰ـ ۱۷۱.
اساسآ حسب و نسب تا نسل چهارم یک سلسله یا خاندان پایدار میماند و از آن پس دچار درهمریختگی و اضمحلال میشود. ابن خلدون [۵۴]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۶۱.
براساس حدیثی از پیامبر [۵۵]
ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۳۷۴، بیروت: دارصادر.
ــکه انساب را بهاندازهای لازم است بدانیم که به کار صله رحم بیایدــ یادآور میشود که سود خویشاوندی فقط همین پیوندی است که صله رحم را ایجاب میکند و سرانجام، منشأ یاری به یکدیگر و احساس غرور قومی میشود و نباید بیش از این از نسب انتظار فوایدی داشت، زیرا امر خویشاوندی و نسب حقیقتی ندارد و متکی به وهم و خیال است.۳ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) ابن ابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت. (۳) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ طاهر احمدزاوی و محمود محمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۵/ ۱۹۶۳ ـ ۱۹۶۵، چاپ افست بیروت. (۴) ابن بابویه، کتابالخصال، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش. (۵) ابن حبیب، کتابالمُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن، ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت. (۶) ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴. (۷) ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، بیروت: دارصادر. (۸) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون. (۹) ابن درید، کتابالجمهرةاللغه، حیدرآباد، دکن، ۱۳۴۴ـ۱۳۵۱، چاپ افست بیروت. (۱۰) ابن عبدربّه، العقدالفرید، ج ۳، چاپ عبدالمجید ترحینی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۱) ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱. (۱۲) ابن قدامه، المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی. (۱۳) ابن منظور، لسان العرب. (۱۴) ابن نباته، سرحالعیون فی شرح رسالة ابن زیدون، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۴. (۱۵) ابن هشام، سیرةالنبی، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، (قاهره) ۱۳۸۳/۱۹۶۳. (۱۶) محمد بن احمد ازهری، تهذیباللغة، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره. (۱۷) توشیهیکو ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۶۱ش. (۱۸) احمد بن حسین بیهقی، السننالکبری، بیروت: دارالفکر. (۱۹) عمرو بن بحر جاحظ، رسائل الجاحظ: الرسائل السیاسیة، چاپ علی ابوملحم، بیروت ۱۹۸۷. (۲۰) حرّعاملی، وسائل الشیعه. (۲۱) خلیل بن احمد، کتابالعین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹. (۲۲) دیوان امام علی علیهالسّلام، سرودههای منسوب به آن حضرت، تألیف محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، چاپ و ترجمه ابوالقاسم امامی، (تهران) : اسوه، ۱۳۷۳ش. (۲۳) محمد بن محمد زبیدی، تاجالعروس من جواهر القاموس، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۲۴) محمود بن عمر زمخشری، الفائق فی غریب الحدیث، چاپ علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۷۱). (۲۵) عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیبالرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۶) فضل بن حسن طبرسی، اعلامالوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷. (۲۷) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضلاللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۲۸) علی بن ابیطالب (ع)، امام اول، نهجالبلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم. (۲۹) علی بن محمدعمری، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹. (۳۰) محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیحالغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۳۱) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱. (۳۲) احمد بن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴. (۳۳) علی بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱. (۳۴) کلینی، اصول کافی. (۳۵) محمد نجیب مطیعی، التکملة الثانیة، المجموع: شرحالمُهَذّب، در یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرحالمُهَذّب، ج ۱۳ـ۲۰، بیروت: دارالفکر. (۳۶) محمد بن محمدمفید، الارشاد فی معرفة حججاللّه علیالعباد، قم ۱۴۱۳. (۳۷) محمد بن خلف وکیع، اخبار القضاة، بیروت: عالم الکتب. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسب و نسب»، شماره۶۱۱۵. ردههای این صفحه : نسب شناسی
|